Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat - Met droge data meer inzicht krijgen in waterkwaliteit

Vanuit de ambitie van de bestuurskern van het ministerie om data meer in het hart van het beleid te zetten, klopte het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (I&W) via de directie Informatie en Exploitatie begin 2022 aan bij SeederDeBoer. Gekozen werd voor een pilot waterkwaliteit, die aan de hand van data meer landelijk inzicht moest geven in de waterkwaliteit in Nederland en op welke wijze deze het effectiefst kan worden verbeterd.

Binnen het ministerie is de Kaderrichtlijn Water een ‘hot topic’. Deze Europese richtlijn moet de kwaliteit van het oppervlaktewater en grondwater binnen EU-lidstaten waarborgen. De doelstelling is het realiseren en behouden van chemisch schoon en ecologisch gezond water. Alle EU-lidstaten moeten deze ‘goede toestand’ uiterlijk in 2027 realiseren. Een land dat niet aan de Europese richtlijnen voldoet, kan wellicht sancties verwachten.

Meer doen met data

Dit betekent dat er maatregelen moeten worden genomen om deze te verbeteren. Er was echter onvoldoende inzicht in de vraag welke maatregelen het meest effectief waren om de waterkwaliteit daadwerkelijk te verbeteren. Het ministerie wilde daarom een hulpmiddel dat de effectiviteit van het gevoerde beleid beter in kaart zou brengen. Daarmee zou het inzicht vergroten, waardoor beleidsmakers makkelijker kunnen bepalen op welke punten het beleid zou moeten worden aangepast en ze er gerichtere acties aan kunnen verbinden.

Als ontwikkelaar op het gebied van data startte de directie Informatie en Exploitatie daarom een pilot op. Waarnemend directeur Paul Esmeijer: “We besloten een dashboard te laten maken dat aan de hand van de juiste data en door op bepaalde knoppen te drukken meer inzichten zou geven. We wilden daarbij de organisatie stimuleren om in het beleid en de besluitvorming meer met data te gaan doen.”

De toegevoegde waarde van een dashboard

SeederDeBoer werd benaderd om een dashboard te ontwikkelen dat inzicht gaf in de effectiviteit van het gevoerde beleid. In de pilot ontwierpen Guido Kilsdonk en Judith von Reeken van SeederDeBoer een besturingsdashboard op basis van bestaande (meet)data die al door de waterbeheerders werd verzameld en geregistreerd en dat een heel nauwkeurig inzicht gaf in de effectiviteit van het gevoerde beleid. Vervolgens zorgde het team van SeederDeBoer voor de daadwerkelijke realisatie van het dashboard en voor de ontsluiting van de benodigde data. Esmeijer: “Consultant Judith von Reeken bracht alle partijen bij elkaar en maakte met ons een plan. Dat plan zijn ze vervolgens gaan uitvoeren door met Rijkswaterstaat en de waterschappen in gesprek te gaan.”

“Het dashboard maakte inzichtelijk welke maatregelen effect hebben gehad”

Paul Esmeijer

Waarnemend directeur Informatie en Exploitatie bij het Ministerie van Infrastructuur & Waterstaat

Data benutten

Het aan kwalitatief goede data komen is doorgaans een grote uitdaging. Want hoe is het gemeten, hoe krijg je er toegang toe en waar is het opgeslagen? “Gelukkig hebben we in Nederland een instantie waar we veel openbare data over waterkwaliteit konden verkrijgen,” vertelt Von Reeken. “Het Informatiehuis Water (IHW) helpt waterbeheerders en beleidsmakers bij het uitwisselen van waterinformatie en rapporteren daarover bij de Europese Unie.”

SeederDeBoer ging daarom ook met de verschillende waterschappen in gesprek. Welke inzichten zouden helpen de waterkwaliteit in Nederland te verbeteren? En hoe kon de data van hun dashboards daarbij worden benut? Von Reeken: “Met mijn werk als data consultant bij SeederDeBoer ben ik dagelijks met organisaties in gesprek over of en hoe zij data kunnen omzetten in nuttige informatie en inzichten. Maar dit project ging verder; we moesten er ook voor zorgen dat we alle betrokken partijen zouden meenemen en dat ze de voordelen ervan zouden zien. Wij fungeerden daarbij als ‘data translator’, de brugfunctie tussen het ministerie, de partijen die de data moesten aanleveren en de partij die de data moest visualiseren tot dat het meer inzicht geeft aan de beleidsmakers.”

Metingen en hun betekenis

De data werd in het nieuwe dashboard geplaatst, dat op verschillende niveaus liet zien hoe de waterkwaliteit veranderde en op welke wijze. Zo werd duidelijk welke maatregelen wel of geen effect bleken te hebben.

Het meten van de effecten na een bepaalde maatregel is niet eerder op deze wijze gedaan, vertelt Esmeijer. “Het is de eerste keer dat we dit doen. Het achterhalen van de juiste data is enorm complex. Daarom hebben we dit keer niet meer kunnen doen dan een pilot met een aantal waterschappen – om te laten zien dat het mogelijk is meer inzicht te krijgen.”

Bij het vullen van het dashboard werd gebruikgemaakt van allerlei rekenmodellen, vertelt Von Reeken: “Met het IHW waren we veel in gesprek over de metingen, de betekenis van bepaalde scores en de interpretatie ervan.”

Trends in beeld

Het project startte zomer 2022; in december werd een werkend pilot-dashboard opgeleverd. Esmeijer: “Dit soort trajecten loopt meestal zo’n vijf tot tien jaar, maar hiermee kregen we al snel boven tafel welke maatregelen het beste werkten. En dat was interessant, want een maatregel waar doorgaans veel van werd verwacht bleek soms erg tegen te vallen, en andersom. Maar, je ziet pas trends als je meerdere jaren gaat bekijken. Dan zie je ook de effecten van een individuele maatregel, zoals een nieuwe vistrap of de aanleg van een natuurvriendelijke oever.”

Een toegevoegde waarde van het dashboard was vooral dat het de relatieve afstand tot de gestelde doelen goed kon weergeven. Bij de Europese rapportage van de waterkwaliteit geldt geen middenweg; de waterkwaliteit is voldoende of onvoldoende – het maakt niet uit of slechts één stof van de norm afwijkt, of dat dit geldt voor meerdere stoffen. Esmeijer: “In plaats van te kijken naar absolute aantallen, kan het dashboard procentueel aangeven hoe ver de kwaliteit van de wateren verwijderd ligt van de chemische en biologische doelstellingen. Als het water op bijvoorbeeld vier van de vijf stoffen goed scoort en je er dus maar één hoeft aan te pakken, zie je dat in het dashboard. Zo zie je op welk vlak je bepaalde verbeteringen zou moeten doorvoeren om de doelstelling te halen. Dat werkt aanmoedigend.”

Naar meer datageletterdheid

Om eenzelfde dashboard voor heel Nederland te maken, is echter een gigantische klus, benadrukt Esmeijer. “Dan gaat het om heel veel partijen, die allemaal eigen wensen, voorwaarden en meetwijzen hebben. Zo ver zijn we dus nog niet. De data moeten bovendien niet alleen boven tafel worden getild, alles moet ook worden bijgehouden. Maar, als departement hebben we hiermee wel een olievlek gecreëerd; de beleidsmedewerker van de toekomst werkt zal meer met data werken om tot beleid te komen en het vervolgens te monitoren. Die datageletterdheid willen we in de organisatie teweegbrengen en dat proces hebben we nu in gang gezet.”

In en boven de materie

De samenwerking met SeederDeBoer was volgens Esmeijer heel prettig. “Samen hebben we tot op een detailniveau de effecten zichtbaar gemaakt van een bepaalde maatregel om de waterkwaliteit te verbeteren. Zij hielden daarbij de stip aan de horizon goed in beeld en gaven erg mooie, professionele presentaties, die ook voor de mensen die er minder verstand van hadden heel begrijpelijk waren. Ze kunnen diep in de materie duiken, maar er ook weer boven gaan staan, wanneer dat nodig is. Dit project ging niet enkel om ‘droge data’, maar ook om politiek, milieu en maatschappij. Hoe je data zodanig kunt benutten dat beleidsmakers er echt iets aan hebben. Dat is positief, want dan heb je data in het hart van je beleid.”